Teşekkül Sürecinde Diğer Mezhep Mensuplarının İmam Eş‘ari ve Eş‘arîlik Algısı

Abstract

Mezhep mensupları, mezheplerinin kendilerine sunduğu paradigma ekseninde belli bir din, dünya ve âlem tasavvuruna sahip olurlar. Diğer mezheplere nasıl bakılacağının ana çerçevesini de bu paradigma belirler. Bunun yanında mezhep mensuplarının rakip konuma gelmesi gibi sosyo-kültürel ve sosyo-politik birtakım gelişmeler de mezheplerle ilgili söylemi etkiler. İlk muhataplarının Eş‘arîlik söylemi de benzer faktörlerin etkisi altında şekillenmiştir. Örneğin Mu‘tezilî âlimler, Eş‘arîliği Mecûsilik ile özdeşleştirmişledir. Çünkü Büveyhîler sayesinde elde ettikleri meşruiyeti korumak istemişlerdir. Bu konuda önlerindeki en büyük engel, Eş‘arîler tarafından onlar hakkında yaygın bir şekilde dillendirilen Mecûsilik ithamıydı. Mu‘tezilî âlimlerin aksine Sünnî ve Hanefî bir geleneğe mensup Pezdevî ise Eş‘arîliği Sünnî bir mezhep olarak takdim etmiştir. Çünkü o, Hanefîler arasında kelamı yaymayı istemektedir. Bu kapsamda Eş‘arî’nin kelamî faaliyetlerini örnek göstermiş, Ehl-i Sünnet kapsamında kalınarak da kelam yapılabileceğini anlatmaya çalışmıştır. Ebû Temmâm, vahyin gizli birtakım anlamlarının olduğunu savunan Karmatî âlimdi. Bu yüzden o, Eş‘arîliğin öncelikle Zâhirî düşünme biçimini hedef aldı. Zâhirî mezhepler arasında da onu Müşebbihe’nin bir kolu olarak sundu. Çünkü Karmatîlik, Allah’ın sıfatlarının hiçbir şekilde bilinemeyeceğini savunuyordu.

The members of the sects have a ceratin idea about the religion, world and universe in the axis of the paradigm presented by their sects. This paradigm determines the main framework of what to think about other sects too. In addition, some socio-cultural and socio-political developments such as the sects began to compete with each other affect the discourse on the sects. The Ash’arism discourse of its first interlocutors was shaped under the influence of similar factors. For example, Mutazilite scholars have identified Ash’arism as the Zoroastrianism. Because they have wanted to preserve the legitimacy they obtained through the Buwaihids. The biggest obstacle in front of them was the accusation of Zoroastrianism which was widely expressed by the Asharites about them. Unlike Mu‘tazilite scholars, Pazdawi, who was a Sunni and Hanafi, presented Asharism as a Sunni sect. Because he wanted to spread the İslamic theology (kalam) among the Hanafites. In this context, he held the theological studies of Ashari up as an example and tried to explain that the kalam could be done by adhering to the Ahl al-Sunnah. Abû Tammâm was a Qarmatian scholar who argues that Islamic texts had an interior (bātın) meanings. For this reason, he primarily criticized Asharism because of its zāhir understanding way. He then presented it as a branch of Mushabbiha. Because Qarmatians were claiming that the attributes of God couldn’t be known in any way.