Türkçede Göz Sözcüğünün Deyimler Aracılığıyla Kavramsallaştırılması

Abstract

Bu çalışma, Türkçe deyimlerde 'göz' sözcüğünü bilişsel dilbilimsel bir açıdan inceleyip, göz sözcüğünün Türkçe konuşan bireylerde oluşturduğu bilişsel şemaları ortaya çıkarmayı ve 'göz'e ait kültürel bir model önerisinde bulunmayı amaçlamaktadır. Çalışmanın veri tabanı çeşitli deyimler sözlükleri taranarak elde edilen ve göz sözcüğü içeren deyimlerden oluşmaktadır. Deyimler ve tanımları incelenerek soyut kavramların ifadelerindeki değişmeceli kullanımlar saptanmış ve bu deyimlerin altında yatan kavramsal eğretilemeler ve düzdeğişmeceler Kavramsal Eğretileme Kuramı (Lakoff ve Johnson, 1980; Kövecses, 2000) çerçevesinde tespit edilip açıklanmıştır. Bulgular, 'göz'ün çoğunlukla GÖZÜN İŞLEVİ YERİNE GÖZ olarak kavramsallaştığını göstermektedir. Bunun dışında, göz sözcüğünün, zihinsel yetilerin (hatırlama, niyet), duyguların (sevgi, üzüntü), kişilik özelliklerinin (hırs, saflık), fiziksel durumların (ölüm, zaman) ve kültürel ögelerin (nazar, beddua) kavramsallaşmasında kullanıldığını ortaya koymaktadır. Çalışma, dil, beden, biliş ve kültür arasındaki yakın ilişkiye Türkçe üzerinden destek sağlamaktadır.

This study aims at investigating the word 'eye' in Turkish idioms from a cognitive linguistic perspective to reveal Turkish speakers' cognitive schemas of the 'eye', and to propose a cultural model relating the 'eye'. The database is composed of idioms containing the word 'eye' compiled from several monolingual dictionaries of Turkish idioms. Idioms and their definitions are analyzed in terms of their figurative use of abstract concepts. The conceptual metaphors and metonymies were identified on the basis of the Conceptual Metaphor Theory (Lakoff & Johnson, 1980; Kövecses, 2000). The findings reveal that the 'eye' is generally conceptualized as EYE FOR THE FUNCTION OF EYE. Additionally, it is used in the conceptualizations of mental faculties (remembering, intention), emotions (love, sadness), personal characteristics (greed, naiveté), physical states (time, death), and cultural elements (evil eye, curses). The study provides further support for the interaction among language, body, cognition and culture in Turkish.