XIX. ve XX. yüzyıla intikal eden Amasya medreseleri

Abstract

XIX. ve XX. yüzyıla intikal eden Amasya medreselerini tespit edebilmek amacıyla yapılan çalışmanın I. bölümünde, Amasya tarihi ve idarî yapısı ele alınmıştır. Amasya tarihi Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Dönemi başlıkları altında incelenmiş, Osmanlı Dönemi idarî yapısına değinilmiştir. Osmanlı öncesi Amasya tarihi, Amasya ve civarında yapılan Arkeolojik yüzey araştırmaları ve kazılar sonucunda elde edilen veriler doğrultusunda değerlendirilmiş Tunç Çağı, Demir Çağı ve Antik Dönem'deki yeri ve önemi tespit edilmeye çalışılmıştır. Anadolu'nun Türk yurdu olmasını sağlayan Selçuklular Dönemi'ndeki tarihi olaylar hakkında bilgi verilmiştir. Osmanlı Dönemi'nde cereyan eden olaylar ve Osmanlı Dönemi'nde eyalet, sancak ve kaza yapılanması açıklanmıştır. İkinci bölümde, toplumların yüzyıllar boyunca edindikleri bilgi birikimlerini yeni nesillere aktarma yolları ele alınmıştır. Bu çerçevede eğitim öğretim ortamı olan mekânlar kısaca gözden geçirilmiştir. Medreselerin devlet teşkilâtı olarak ortaya çıktığı X. yüzyıldan itibaren devlet kontrolü altında gelişimleri incelenmiş, kuruluş gayeleri, işlevleri ve teşkilât yapıları hakkında bilgi verilmiştir. Osmanlı Dönemi'ndeki ilk medreselerin ve Fatih Sultan Mehmed'in inşa ettirdiği Sahn-ı Seman Medreseleri'nin özellikleri açıklandı. Fatih'in vakfiyesi ve medreselerin tüzüğü olarak değerlendirilen Kanun-i Talebe-i Ulûm'un içeriğiyle ilgili bilgi verildi. Medreselerin kanunla düzenlenen ders programları, müderrislerin nitelikleri, atanmaları, terfileri ve yetişen öğrencilerin mezun olup görev alıncaya kadar geçirdikleri aşamalar açıklandı. Medreselerin gerilemesi konusunda yapılan tartışmalara değinildi. Üçüncü ve dördüncü bölümler Amasya medreselerine ayrıldı. Selçuklular zamanında da önemli bir konumda bulunan Amasya'nın, Osmanlılar'ın Şehzâdeler Kenti olma özelliğine değinilerek, imar faaliyetleri bakımından sürekli geliştiği vurgulandı. Çalışma kapsamında 37 tanesi Amasya merkezde, 7 tanesi ise kazalarında olmak üzere 44 medrese hakkında bilgi verildi. Merzifonda bulunan iki medresenin ise isimleri ve inşa tarihlerinden başka bir bilgiye ulaşılamadı. XIX. ve XX. yüzyıla intikal eden Amasya medreselerinin kurucuları, kuruluş tarihleri, konumları, özellikleri, müderrisleri ve vakıfları hakkında bilgi verildi. Amasya medreselerinde öğrenim görmek üzere Amasya dışından gelen öğrencilerin geldikleri yerler, fiziksel özellikleri ve yaşları tablolar hâlinde gösterildi. Medreseler, Amasya merkezde bulunan medreseler ve kazalarında bulunan medreseler olmak üzere ayrı başlıklar altında ele alındı. Amasya'da inşa edildiği tespit edilen en erken tarihli medrese olan Halifet Gazi Medresesi'yle birlikte Torumtay Medresesi, Yörgüç Paşa Medresesi, Hızır Paşa Medresesi, Mehmed Paşa Medresesi, II. Bayezid Külliyesi Medresesi, Büyük Ağa Medresesi ile Küçük Ağa Medresesi'nin vakfiyelerinden edinilen bilgiler doğrultusunda vakıflarının listesi çıkarıldı. Medreselerde çeşitli görevleri yürütecek olanlara verilecek ücretler hakkında bilgi verildi. Sonuç başlığı altında, genel olarak medreselerin kuruluş amaçları ve işleyişleriyle ilgili, önceden edinilen bilgilerle Amasya medreseleri özelinde elde edilen bilgiler karşılaştırılmıştır. Amasya'nın sosyal ve kültürel hayatını biçimlendirmiş olan medreselerden, XIX. ve XX. yüzyıla intikal edebilmiş olanların isimleri ve faaliyetlerine son verdikleri tarihler hakkında bilgi verilmiştir. Medreselerin yapısal özelliklerine ve ortadan kalkma sebeplerine değinilmiştir.

The history and administrative stucture of Amasya were discussed in the first part of the study which was conducted to identify madrasahs remains in Amasya by XIX and XX. The history of Amasya was examined under the titles of Pre-Ottoman and Ottoman Periods and it was referred to administrative structure of the Ottoman Period. The Pre-Ottoman history was evaluated by the data from archeological surface surveys and excavations around Amasya region. It was then tried to determine the importance of Amasya region in Bronze Age, Iron Age and Antique Period. The information was given about historical events in Seljuk Period, who enabled Anatolia to be a Turkish resident. It was explained the structure of states, starboards and districts. In Second Part, it was discussed the ways in which the societies transfer their knowledge accumulated over the centuries to the new generations. The study briefly observes the education and training environments within the region. Information was also given about the madrasahs institutional objectives, functions and organisational structures while their development under the control of the state in X. Century. Features of first madrasahs in Ottoman Period and the Sahn-i Seman Schools built by Fatih Sultan Mehmed were revealed. Information about the content of the Kanun-i Talebe-i Ulûm, which is considered as the constitution of Fatih's foundation and the madrasahs, was given. The cirriculum which regulated by the laws, the qualifications of the professors, placements, promotions, and the stages of students from the begining till to the graduation and job assignation explained. It was also reffered to the debate on the regression of the madrasahs. The third part was devoted to the madrasahs in Amasya. It is emphasised that the importance of Amasya in Seljuks Period and due to the fact that it was the city of princes, it constantly develops in terms of zoning activities. The scope of study, covers the information about 44 madrasas, which 37 in the center of Amasya and 7 in the disctricts of Amasya. The study gives information about the founder, the date of establishment, location, characteristics, lecturers and the foundations of madrasahs in Amasya remained XIX. and XX. century. The places, physical characteristics and ages of the students from Amasya who came from abroad to study in the Amasya were shown in table sheets. Madrasahs was addressed under two different headings, including the madrasahs in the center of Amasya and the madrasahs in the districts. The list of foundations was obtained by the information gathered from Torumtay Madrasah, Yörgüç Paşa Madrasah, Hızır Paşa Madrasah, Mehmed Paşa Madrasah, II. Beyazid Madrasah, Büyük Ağa Madrasah, Küçük Ağa Madrasah and Halifet Madrasah which was the earliest known madrasah in Amasya. The information given about the fees to be paid to those who will carry out various missions in the madrasahs. Under the heading of the conclusion, the information gathered about establishment purposes and their functions of Amasya madrasahs are compared with the madrasah in general. Those remaining madrasahs who shaped the social and cultural life of Amasya, were named and information was given about the date they ended their activities. The structural characteristics of the madrasahs and their reasons for closure are mentioned.