“Bey”likten “ağa”lığa: 17. yüzyılın ilk yarısında Trabzon’da “unvan enflasyonu”

Abstract

17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşanan değişimlere taşradan bakmayı deneyen bu makalede, söz konusu değişimleri anlamlandır- mak için “unvan enflasyonu” kavramı kullanılmıştır. 16. yüzyılın sonu ve 17. yüzyıl başındaki İngiltere’nin durumunu nitelemek için kullanılan bu kavram, zanaatkârlar ve hatta mahkûmlar gibi “layık olmayan” kimseler de dâhil olmak üzere muhtelif geçmişlerden gelen insanlara soyluluk verilmesi ile yaşanan yükseliş trendlerine karşılık gelmektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nun serhaddinde bir eyalet merkezi olan Trabzon’da da alt tabakadan insanların statü elde etmeleri ve buna bağlı olarak unvanlarındaki değişimler ve bir kişinin kullandığı birden çok unvanlar, İngiltere’de yaşanan değişimlere kısmen benzerlikleri ile dikkati çekmektedir. Şer‘iye sicilleri kaynaklı takip edilmeye çalışılan bu sürecin tahlili, uzun zamandır “gerileme” ve son zamanlarda “kriz ve dönüşüm” şeklinde değerlendirilen imparatorlu- ğun bu evresinin nasıl bir kavramsallaştırma ile değerlendirilebileceğine ışık tutabilir. Bu kavramsallaştırmalara küçük bir katkı yapmak amacıyla bu çalışmada ilk önce, Trabzon’da kişilerin kullandıkları “bey” ve “ağa” unvanları arasındaki geçişler, beylerbeyilerin bu geçişlerdeki fonksiyonları ile bağlantılı olarak irdelenmiştir. Bunun ardından, taşralı bir “çelebi” iken kapıkulu sipahisi olan ve daha sonra da Trabzon İskelesi Gümrük Mukataası mültezimliği ile birlikte “ağa” unvanı elde eden Kuzgunzâde Mustafa örneğinde, “bey” unvanından “ağa” unvanına doğru kaydedilen ilerleme, iltizam sisteminin kişilerin önüne açtığı fırsatlar noktasından tahlil edilmeye çalışılmıştır. 17. yüzyılın ilk yarısı için iktidar algısında bir tür adem-i merkezîleşmenin gözlendiği makalede, Kuzgunzâde Mustafa özelinde yeni bir “birey”in ortaya çıktığına da şahit olunmuştur. Devlet algısının tüzelleşmeye başladığı bu dönemde, para ekonomisinin sağladığı fırsatlar, geleneksel iktidar algısında görece bir “demokratikleşme”ye sebebiyet vermiştir.

This article reviews the changes in the countryside during the $17^{th}$ century in the Ottoman Empire. It focuses on the concept of “title inflation” and examines the issue in order to explore these changes. The concept, attributed to the status of England in the late 16 th and the early 17 th centuries, corresponds to the trend of social upgrading by granting nobility to people of various social classes, such as craftsmen and even "unworthy" ones, including prisoners. A state center at the frontier of Ottoman Empire, the social status of people from lower social classes in Trabzon achieved consequent promotions in their titles. These various granted titles were highly similar to those in England. The analysis of this process, as can be traced along the shari‘a court records, may shed considerable light on the assessment of the decline of the Empire and on the recent "crisis and transformation” period through conceptualization. The study, in order to make a small contribution to this conceptualization, first deals with the transitions and shifts between the titles “Lord” (Bey) and “Master” (Ağa) in Trabzon, and then investigates the changes in the functions of the governors (beylerbeyi) associated with the transitions in question. Following this, the case of Kuzgunzâde Mustafa is analyzed. He was a provincial "gentlemen" (çelebi) who first became an Ottoman rider and then got the “master” title by being promoted to the position of the Trabzon Harbor Custom’s Treasurer. This is a typical example of land tenure system which offers people an opportunity to progress. Moreover and beside the observation of decentralization in the first half of the 17 th century, the emergence of a new type of “individual” in the person of Kuzgunzâde Mustafa is also witnessed. In this period, as the perception of the state started to legalize, the opportunities offered by the money economy led to a relative “democratization” in the traditional perception of power.